ابرماه و ریز خورشید!

همه ما در مدرسه آموخته ایم که زمین به دور خورشید می گردد. دوره گردش زمین به دور خورشید در حدود 365 روز است که همان سال خورشیدی گفته می شود. اما نکته قابل توجه این است که مدار گردش سیارات به دور خورشید به شکل بیضی می باشد به گونه ای که خورشید در یکی از کانونهای بیضی قرار دارد و سیاره به دور آن گردش میکند. زمین هم از این قاعده مستثنی نیست؛ هرچند میزان کشیدگی مدار زمین چندان زیاد نیست، ولی به هیچ وجه قابل چشم پوشی نبوده و محاسبات نشان میدهد که فاصله زمین تا خورشید در طول یک سال متغیر است.
هر سال زمین در روز 14 تیرماه در دورترین موقعیت خود نسبت به خورشید قرار میگیرد و شش ماه بعد در 14 دیماه در آن سوی مدارش به نزدیکترین فاصله از زمین می رسد. محاسبات بیانگر این است که در طول یک سال خورشیدی فاصله زمین تا خورشید از حدود 147 میلیون کیلومتر در نیمه دی ماه تا حدود 152 میلیون کیلومتر در نیمه تیر ماه متغیر است. این تغییر فاصله سبب می شود اندازه ظاهری قرص خورشید در آسمان در طول یک سال اندکی تغییر کند. لذا در نیمه تیر ماه ناظران زمینی رصدگر کوچکترین قرص ظاهری خورشید (در حدود 31.6 دقیقه کمانی) و در نیمه دی ماه ناظر بزرگترین قرص ظاهری آن (در حدود 32.7 دقیقه کمانی) خواهند بود. هر چند این تفاوت آنقدر اندک است که به چشم نمی آید ولی می توان با ابزارهای دقیق آن را ثبت و اندازه گیری نمود. یکی از راه های ثبت این پدیده، عکاسی از خورشید و مقایسه نتایج به دست آمده می باشد.

بازیگر دیگری که در این میان همواره با زمین و خورشید همراه است، ماه می باشد. مدار گردش ماه به دور زمین نیز به شکل یک بیضی است با این تفاوت که کشیدگی بیضی مدار ماه به میزان قابل توجهی بیشتر از مدار زمین است. خروج از مرکز مدار زمین به میزان 0.0167 بوده و این کمیت برای ماه به اندازه 0.0549 می باشد. به این ترتیب انتظار داریم فاصله ماه از زمین در طول یک ماه متغیر باشد. در اصطلاح وقتی ماه به نزدیکترین فاصله اش از زمین می رسد را در حضیض و هنگامی که در دورترین مسافت از زمین قرار می گیرد را در اوج می نامیم. برخلاف مدار زمین به دور خورشید، مدار ماه به دور زمین بسیار پیچیده بوده، به طوری که اوج و حضیض مدار ماه کاملا متغیر می باشد. حضیض مدار ماه در حدود 360 هزار کیلومتر و اوج مداری آن در حدود 400 هزار کیلومتر از زمین می باشد. در حقیقت در هر بار گردش ماه به دور زمین اوج و حضیض منحصر به فردی نسبت به ماه های دیگر رقم می خورد و با اعداد و ارقام جدیدی روبرو هستیم. برای مثال اگر ماه های بدر را در طول یک سال مقایسه کنیم خواهیم فهمید که قرص ظاهری آنها با هم متفاوت است. گاهی ماه بدر در حضیض و قرص ظاهری اش بزرگتر بوده، گاهی در اوج است و قرص ظاهری آن کوچکتر می شود و گاهی هم ماه بدر بین اوج و حضیض اتفاق می افتد. بزرگترین ماه کامل سال را اَبـَرماه یا super full Moon می نامیم. اندازه ظاهری ابَر ماه در حدود 33.5 دقیقه کمانی و اندازه ظاهری کوچترین ماه در حدود 29.43 دقیقه کمانی می باشد. مقایسه قرص ظاهری ماه و خورشید در حالات مختلف مداری بسیار آموزنده و شیرین و مقدمه ای برای درک بسیاری از مفاهیم مختلف نجومی از جمله انواع خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی و ... می باشد.
ابر ماه سال 2013 میلادی در روز 2 تیر 1392 خورشیدی اتفاق افتاد و ناظران زمینی شاهد بزرگترین قرص ماه در طول سال بودند . چند روز بعد در چهاردهم تیر ماه زمین به بیشینه فاصله اش از خورشید رسید و خورشید در کوچکترین اندازه خود در آسمان زمین پدیدار شد که نگارنده آن را ریز خورشید می نامد . تصویر زیر مقایسه ای است بین اندازه ابر ماه و یکی از کوچکترین قرص های خورشید که دو روز پس از قرار گیری زمین در بیشینه فاصله اش از خورشید ثبت شده است.
همانطور که مشاهده می شود تفاوت این دو قرص ظاهری تنها 2 دقیقه کمانی می باشد.

نگارنده: محمد سلطان الکتابی